‘Er is geld in de markt en in dat opzicht alle ruimte voor groei.’

Op woensdag 23 maart 2022 kwamen financieel experts op uitnodiging van Zeeland Business bijeen in het Van der Valk Hotel Goes om over ontwikkelingen en verwachtingen rondom de Zeeuwse economie te spreken. Het eerste onderwerp van gesprek was een ontwikkeling die de hele wereld bezighoudt: de oorlog in Oekraïne. Voordat Rusland op 24 februari 2022 de aanval inzette, was er in Nederland sprake van economische groei en waren de verwachtingen positief. Nu zien we echter een flinke daling in het consumentenvertrouwen. We vragen de experts: Is het fundament van onze economie sterk genoeg om deze klap op te vangen?

“Ja”, antwoord John Heijnsdijk van de Rabobank overtuigend. “Het fundament onder onze economie is erg sterk. Dat hebben de coronajaren wel laten zien.” Hoewel hier en daar wordt geopperd dat de overheid daar met coronasteun een rol in heeft gespeeld, wordt dit argument al snel verworpen. De ruim 80 miljard die in de economie gepompt is, is namelijk door bedrijven en consumenten extra gespaard. Er is dus geld in de markt en in dat opzicht alle ruimte voor groei, is de gezamenlijke conclusie.

Zorgen
Hoe gunstig die conclusie ook mag klinken, er zijn ook een hoop zorgen. “Krapte op de arbeidsmarkt, grondstofprijzen en Poetin”, somt Rudi de Munck van Baker Tilly op. “Het is alsof het zwaard van Damocles boven ons hoofd hangt.” Jan Willem Poortvliet van Incomme Zuidwest haakt aan op het eerstgenoemde probleem: “De krappe arbeidsmarkt is in iedere sector een belemmerende factor. Het is lastig om mensen te vinden en behouden. Je ziet dat het nu aankomt op creativiteit van ondernemers, hoe zij hier alternatieve oplossingen voor weten te vinden.”

Via creatief ondernemen komt het gesprek op innovatie. Wilfried Boonman van Prior Subsidieadvies merkt op dat de vraag naar innovatiesubsidies de laatste jaren toegenomen is. “Bedrijven willen juist nu innoveren om straks sterker uit de strijd te komen. In Zeeland gebeurt veel op gebied van innovatie, maar ook hier speelt het feit dat er te weinig handjes beschikbaar zijn om de innovaties te ontwikkelen.”

Impact van de oorlog
Terugkomend op de oorlog rijst de vraag wat deze allemaal nog teweeg gaat brengen. “De impact van de oorlog is veel groter dan die van corona”, aldus Rutger Swerus van Deloitte. “Je ziet dat bijvoorbeeld in de maakindustrie. Deze sector heeft goede jaren achter de rug, maar krijgt nu forse klappen door de dure grondstoffen.”

Ad Verhelst van WEA Zeeland ziet dat ook bedrijven in de landbouw, glastuinbouw en sierteelt nu al hard getroffen worden. “Door de sancties zien ondernemers belangrijke afzetmarkten verdwijnen en de prijs van grondstoffen stijgen. Kunstmest is ondertussen al vijf keer zo duur geworden. Dat zorgt voor serieuze problemen.” Ook rijzen olie-, gas- en staalprijzen de pan uit, wat de productie- en bouwkosten fors omhoog stuwt. “Om nog maar te zwijgen over de transportprijzen”, vult Pieter Poortvliet van Crossminds aan. “De vrachten van en naar China waren voor de oorlog al onbetaalbaar geworden en dat wordt nu alleen nog maar erger. Europa moet beseffen dat ze meer dingen in eigen huis moet gaan organiseren.”

Daarmee slaat Pieter volgens velen de spijker op zijn kop. We moeten minder afhankelijk worden, zeker ook qua energie. “We roepen al jaren dat we afhankelijk zijn van Russisch gas”, reageert Waldy van de Walle van Claassen, Moolenbeek & Partners. “Pas sinds een maand is dat besef groot genoeg geworden om er echt iets aan te doen. Dat heb je niet van vandaag op morgen gerealiseerd, maar het zet nu wel een beweging in gang.”

Een goed voorbeeld is de extra investering van de overheid in windmolenparken. Echter, verduurzaming moet niet alleen vanuit de overheid komen, maar voor een groot deel ook vanuit het bedrijfsleven. Micha Bijleveld van ING Bank hierover: “Verduurzaming is een belangrijk middel voor onafhankelijkheid en iedereen is zich bewust dat we duurzamer moeten gaan ondernemen en leven, maar vaak zien ondernemers op tegen de extra kosten van dergelijke investeringen.”

Verduurzaming
Het maakt een hele discussie los over verduurzaming. Is kernenergie in praktische en ethische zin een goede oplossing? Hoe snel hebben we de juiste duurzame technieken ontwikkeld? Hoe lang duurt het voordat deze technieken rendabel zijn? En is op dat moment de capaciteit aan bijvoorbeeld duurzame energie ook op voldoende hoog niveau? De conclusies volgen elkaar in rap tempo op. Aan de overheidssteun gaat het niet liggen. We moeten ons niet op één bron focussen, maar een brede mix aan duurzame energiebronnen creëren, maar of dat voldoende zal zijn…

“Volledig onafhankelijk en zelfvoorzienend kun je nooit worden”, helpt Kees Murre van Joosse Accountants ons uit de droom. “We moeten daarom niet alleen kijken naar wat we zelf duurzaam kunnen doen en produceren, maar ook hoe we met producten omgaan. Zo is het duurzamer om langer met een oude auto te blijven rijden, dan om steeds een nieuwe auto te kopen.” “Inderdaad”, bevestigt Ad Verhelst. “Waar wij nu al windmolens afbreken omdat ze hun economische levensduur hebben bereikt, zie je dat deze in het Oostblok weer worden opgebouwd omdat ze nog prima voldoen.”

Leegstand
Via deze weg komen we op het vraagstuk hoe we kantoorgebouwen kunnen blijven gebruiken nu ze door thuiswerken deels leeg komen te staan. “Op grote schaal zie je de transformatie naar appartementen. Dit past ook prima binnen het duurzaamheidsbeleid van banken”, begint John Heijnsdijk. “En binnen het beleid van gemeenten”, vult Wilfried Boonman aan. “In verband met de woningnood is er weinig weerstand en duren bestemmingsplanprocedures relatief kort.”

Micha Bijleveld ziet de transformatie van kantoorpanden als de ideale kans voor starters, maar voorziet een groter probleem voor winkelpanden. “In de binnensteden zie je steeds meer leegstand van winkelpanden en hier kun je minder makkelijk een woning van maken.” Die leegstand is geen nieuw, maar wel een essentieel onderwerp van gesprek als het om de Zeeuwse economie gaat. “Het verschilt van plaats tot plaats”, zegt Kees Murre hierover. “Zo zie je de leegstand in Terneuzen bijvoorbeeld groeien, terwijl de bezoekersaantallen in Middelburg juist enorm gestegen zijn.”

Rudi de Munck denkt dat de verschillen deels in de ligging en deels in de inventiviteit van ondernemers liggen. “Een stad vlakbij het water, zoals Domburg, heeft vanwege toerisme hogere bezoekersaantallen dan een stad of dorp ergens in de polder. En het klinkt hard, maar juist de sterkere, meer inventieve ondernemers kunnen in deze tijden met onder meer opkomende e-commerce hun hoofd boven water houden.”

Samenwerking
Als het alleen niet meer lukt, kun je ook samenwerking overwegen. In hoeverre zien de experts dit in Zeeland gebeuren? Pieter Poortvliet: “De afgelopen drie, vier jaar is het aantal overnametransacties enorm hoog. Deels komt dat door de vergrijzing, deels door de goede resultaten in 2019. Corona had nauwelijks effect op deze trend, maar de oorlog…” “Daar ben ik ook benieuwd naar”, geeft Waldy van de Walle aan. “Er zal altijd een overnamemarkt blijven, maar het is nog even ongewis wat de oorlog in dit opzicht teweeg gaat brengen.”

Grote bedrijven
Via dit onderwerp komt het gesprek op de vestiging van grote bedrijven in Zeeland. Of liever, het gebrek daaraan. Dergelijke grote partijen kunnen van belangrijke toegevoegde waarde zijn bij het versterken van de Zeeuwse economie. Vooral bij het ontwikkelen van innovaties in triple helixverband bezitten zij de slagkracht die in het MKB nog wel eens mist. Maar waarom kiezen ze vaker voor andere provincies dan voor Zeeland? Zit het hem in gebrek aan structuur, grootschalig onderwijs, subsidies en middelen of personeel? Is het onze ligging? Een eenduidig antwoord wordt niet gevonden, anders dan dat we een imagoprobleem hebben. “Behalve op het gebied van toerisme”, vult Jan Willem Poortvliet aan. “In dat opzicht is iedereen van onze geweldige provincie overtuigd.”

Financieel advies
Hoe overtuigd zijn de experts eigenlijk van hun eigen toegevoegde waarde voor Zeeland? Het antwoord is: zeer. Adviseurs in de financiële wereld zullen nodig blijven en ook een belangrijke rol spelen in verduurzamingskwesties, zo luidt de algemene mening. “Onze grootste uitdaging, zoals in meer branches, wordt personeel”, zegt Rugter Swerus. “HZ is onze hofleverancier, maar hier zien we het aantal studenten in ons vakgebied flink afnemen. Dat wordt een probleem.”

Om met een positieve noot te eindigen, spreken de experts gezamenlijk uit dat de belangrijkste wens voor 2022 is dat de oorlog in Oekraïne snel tot een eind komt en er economisch goede tijden aankomen met minder onzekerheden.

Auteur: Kim de Booij

Fotografie: Johan Katerberg